Spis treści
Pod pojęciem czasu pracy ustawodawca rozumie ten okres, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wskazanym przez przełożonego. Poza tym terminem pojawia się również drugi, czyli okres rozliczeniowy. Za taki rozumie się tygodnie lub miesiące, na które jest planowana, i po upływie których jest rozliczana, praca każdej osoby zatrudnionej w firmie.
W naszym kraju najwięcej osób świadczy pracę w podstawowym systemie czasu pracy, ale w praktyce wyróżnić można również: równoważny system czasu pracy, system czasu pracy w ruchu ciągłym, przerywany system czasu pracy, zadaniowy system czasu pracy czy system skróconego czasu pracy. Poniżej szczegółowo omawiamy różne te typy.
Podstawowy system czasu pracy
W podstawowym systemie czasu pracy pracownik pracuje 8 godzin dziennie (40 w tygodniu) w pięciodniowym tygodniu pracy. Okres rozliczeniowy przyjmuje wymiar 4 miesięcy, ale najczęściej pracodawcy stosują rozliczenie po upływie każdego miesiąca. Istotne są przy tym pewne elementy. Ze względu na zróżnicowanie dni roboczych w każdym miesiącu, tworzy się wyliczenia docelowego czasu pracy w ciągu roku na podstawie każdego miesiąca.
Istotne są także dni ustawowo wolne od pracy, czyli święta kościelne oraz święta państwowe. Po pierwsze, każde święto, które występuje w tym systemie w inny dzień niż niedziela, zawsze obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin. Ponadto podmiot zatrudniający, który ustanawia grafik, musi pamiętać o tym, że pracownik nie może świadczyć pracy przez więcej niż 8 godzin na dobę. W podstawowej organizacji czasu pracy należy więc, oprócz stosowania norm czasu pracy, zapewnić pracownikom odpoczynek – dobowy i tygodniowy.
- dobowy – przysługuje pracownikowi w każdej dobie i trwa nieprzerwanie minimum 11 godzin (art. 132 § 1 K.p.)
- tygodniowy – w każdym tygodniu przysługuje pracownikowi co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku (art. 133 § 1 K.p.)
Pełny wymiar czasu pracy w podstawowym systemie czasu pracy to najpowszechniej stosowana metoda zatrudnienia. Jednak rosnące różnicowanie się rynku, w tym wpływ nowych branż, wymaga od prawa pracy tworzenia propozycji alternatywnych form wymiaru czasu pracy.
Trzeba również mieć na uwadze, że istnieją zawody, dla których norma czasu, a dokładniej jego okres rozliczeniowy są odmienne. Zgodnie z art. 149 K.p., ma to miejsce w rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób. Wówczas stosuje się okres rozliczeniowy nieprzekraczający 6 miesięcy, a w uzasadnionych, nietypowych warunkach organizacyjnych, wpływających na przebieg procesu pracy – 12 miesięcy.
Równoważny system czasu pracy
W takim systemie czasu pracy możliwe jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy. Pracownik może więc wykonywać obowiązki służbowe dłużej niż przewidziany wymiar czasu w danym dniu czy tygodniu. Z tego tytułu czas pracy w kolejnych dniach lub tygodniach zostaje skrócony lub pracownik otrzymuje dni wolne, tak aby w efekcie przy rozliczeniu miesięcznym wymiar czasu pracy pozostał w normie.
Kodeks pracy rozróżnia przy tym różne rodzaje systemów równoważnych. Pierwszy, zgodnie z art. 135 § 1, może być stosowany wówczas, gdy uzasadnione jest to rodzajem pracy lub jej organizacją. W takim wypadku dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy nie może przekraczać 12 godzin, zaś okres rozliczeniowy wynosi miesiąc.
Nieco inaczej jest przy pracach, które polegają na dozorze urządzeń lub związane są z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. Tu ustawodawca dopuszcza przedłużenie dobowego czasu pracy do maksymalnie 16 godzin i to również w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca.
- pilnowania mienia,
- pracy przy ochronie ludzi,
- pracy w zakładach straży pożarnych i służb ratowniczych.
Dodatkowym benefitem zostali objęci pracodawcy, którzy prowadzą działalność zależną od pór roku, w tym warunków atmosferycznych. W przypadku, kiedy zlecenie wymaga wydłużonego czasu pracy w perspektywie dłuższej niż dopuszczalny miesiąc, pracodawca może zatrudnić pracownika w równoważnym systemie czasu pracy.
System czasu pracy w ruchu ciągłym
Ten system czasu pracy stosowany jest przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane. Są to prace, które ze względu na charakter produkcyjny oraz usługę udostępniania określonych zasobów, muszą być kontynuowane bez przerwy, 24 godziny na dobę. Najprostszym przykładem są kopalnie, huty, wodociągi lub elektrociepłownie.
Zgodnie z art. 138 § 1 Kodeksu pracy w takim przypadku podmiot zatrudniający może wówczas zastosować właśnie system czasu pracy w ruchu ciągłym. Dopuszczalne jest w nim przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień, w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza 4 tygodni. Dodatkowo, jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może zostać przez pracodawcę przedłużony do 12 godzin.
Warto przy tym wiedzieć, że na podmiocie zatrudniającym, który stosuje taki system czasu pracy, będzie ciążyć również obowiązek wypłaty stosownych dodatków do wynagrodzenia, zwany dodatkiem za godziny nadliczbowe.
Przerywany system czasu pracy
Jeżeli jest to konieczne z uwagi na charakter pracy lub jej organizację, pracodawca może do zakładu pracy wprowadzić przerywany system czasu pracy. Taki przewiduje nie więcej niż jedną przerwę w ciągu doby. Dzieli ona dobowy wymiar czasu pracy na dwie części, podczas których pracownik pełni swoje obowiązki na standardowych warunkach. Wspomniana pauza nie może przy tym trwać dłużej niż 5 godzin i nie zostaje ona wliczona do czasu pracy.
Oprócz tego nie można również dzielić przerwy na kilka mniejszych lub przenosić niewykorzystanego czasu na przyszłe dni. Warto pamiętać, że 5 godzin to maksymalna długość przerwy, często poszczególni pracodawcy stosują więc krótsze przerwy, lepiej dopasowane do profilu działalności. Dlatego tak ważne jest tworzenie rozkładów godzin pracowniczych ze wskazaniem organizacji dnia pracy, będących informacją dla zatrudnionych oraz podstawą do rozliczeń dla przełożonego. Pracownikowi przysługuje przy tym prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.
Przerywany system pracy sprawdza się w coraz większej liczbie placówek, jednak pracodawcy muszą uważać na wymóg przestrzegania czasu nieprzerwanych odpoczynków dobowych. Z tego powodu łączenie przerywanego systemu czasu pracy z systemem równoważnym, systemem skróconego czasu pracy oraz systemem pracy weekendowej nie jest zalecane.
Zadaniowy system czasu pracy
To specyficzny system czasu pracy, w którym efektywność pełnienia obowiązków służbowych określa się nie na podstawie wymiaru pracy, a wykonywanych zadań. Na poziomie organizacyjnym system ten nie posiada konkretnych granic czasowych, nie oznacza to jednak, że pracownik może pozostawać w stanie dyspozycji zawsze, kiedy dostanie zlecenie zadaniowe. Aby przeciwdziałać nadużyciom zadaniowego systemu pracy, w tym nakładania na zatrudnionego zadań wychodzących poza zakres godzinowego czasu pracy oraz opartych na subiektywnej interpretacji wymiaru czasu wystarczającego na wykonanie czynności ustalono ogólne ramy czasowe.
Mowa tu o czasie nie dłuższym niż 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. Jest to norma czasu pracy, z którą musi się liczyć każdy pracodawca.
System skróconego czasu pracy
Ten najczęściej wprowadza się z myślą o pracownikach, którzy zatrudnieni są w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Pracodawca może przy tym zdecydować się zarówno na ustanowienie przerw w pracy (które wliczane są do czasu pracy), jak i na obniżenie norm czasu pracy. Aby jednak wdrożyć w zakładzie pracy taki system, niezbędne jest też sporządzenie stosownego wykazu prac. Taki pracodawca powinien ustalić po konsultacji z pracownikami (lub ich przedstawicielami) i po zasięgnięciu opinii lekarza, który sprawuje profilaktyczną opiekę zdrowotną nad osobami zatrudnionymi
Niepełny i pełny wymiar czasu pracy
Pełny wymiar czasu pracy, zwany powszechnie pracą na pełen etat stosowany jest w większości przedsiębiorstw. Nie można jednak zapomnieć o grupie pracowniczej, która nie jest w stanie podjąć pracy w pełnym wymiarze, mimo iż dąży do zatrudnienia na bazie codziennej obecności w pracy. W takiej sytuacji rozwiązaniem okazuje się podjęcie zatrudnienia jedynie na część etatu.
Niepełny wymiar czasu pracy polega na podzieleniu wymiaru podstawowego na mniejsze części, które na rynku polskim przyjmują postać ułamkową. Stąd popularność określeń takich jak praca na ½ lub ¾ etatu. Niepełny wymiar czasu pracy nie zmienia samego stosunku zatrudnienia w kwestii przywilejów oraz praw pracowniczych. Reguluje za to system naliczania godzinowego i ustalania wynagrodzenia w proporcji odzwierciedlającej wymiaru etatu.
Zaletą niepełnego wymiaru czasu pracy jest także elastyczność planowania zatrudnienia przez pracodawców. W przypadku działalności opartej na wzmożonych potrzebach zasobów kadrowych jedynie w określonych momentach w ciągu doby lub tygodnia, niepełny wymiar czasu pracy to optymalne rozwiązanie korzystne dla obu stron – pracodawcy oraz pracownika.
Dobowy wymiar czasu pracy
Bez względu na wybór określonego typu systemu czasu pracy, pracodawca musi uważać, na zalecenia podawane przez kodeks pracy. Podstawowa norma czasu pracy dotyczy dobowego wymiaru czasu pracy, który wynosi 8 godzin na 24 godziny w trybie podstawowym lub od 12-24 godzin w systemie równoważnym. Aby wyeliminować nadmierne wykorzystywanie przywileju do godzin nadliczbowych, również one zostały objęte limitem, wynoszącym 150 godzin w roku.
O ile normy dobowe i tygodniowe mogą być zwiększane, o tyle zbiorowe, roczne rozliczenie jest nieprzekraczalne. Warto także zaznaczyć, że istnieją pracownicy objęci zakazem wykonywania pracy, choćby w charakterze nadgodzin, przekraczając dobowy wymiar czasu pracy. Są to m.in. kobiety w ciąży, osoby młodociane lub niepełnosprawne.
Jak widać decyzja o zastosowaniu danego systemu czasu pracy musi zostać poprzedzona wnikliwą analizą wymogów formalnych. Każdy wymiar czasu pracy przedstawia określone korzyści, dlatego kluczem do sukcesu jest dopasowanie konkretnego z nich do profilu własnej działalności.
