Zawody i ich potencjał

Praca w warunkach szkodliwych, czyli w jakich?

16 grudnia 2019

5 z 5

Ocena: 5 z 5 | 30 głosów

30 głosów

43 komentarze
Praca w warunkach szkodliwych, czyli w jakich?
Zdarza się, że w zakładzie pracy środowisko pracy jest szkodliwe dla pracownika. Wówczas pracodawca ma dodatkowe obowiązki, a pracownik dodatkowe przywileje. Jakie warunki uznawane są za szkodliwe i co warto wiedzieć o szkodliwych warunkach pracy?

Praca w warunkach szkodliwych a Kodeks Pracy

W Kodeksie Pracy ustawodawca wyraźnie rozróżnia dwa pojęcia – szkodliwe warunki pracy oraz szczególne warunki pracy. Nie należy ich ze sobą mylić. Praca wykonywana w szczególnych warunkach upoważnia pracowników do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Co więcej, ustawodawca sporządził listę zawodów, co do których można mówić, że są one wykonywane w szczególnych warunkach. Zatrudnienie pracownika w warunkach szkodliwych dla zdrowia występuje, gdy dopuszczalne stężenia lub natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia zostają przekroczone.

Szkodliwe warunki pracy mają negatywny wpływ na zdrowie zatrudnionego, a przebywanie w nich może wiązać się z rozwojem różnych chorób. Z tego względu pracownicy wykonujący pracę w warunkach szkodliwych mają szereg specjalnych uprawnień, zaś pracodawcy – szereg obowiązków.

Video

Szkodliwe warunki pracy

By wiedzieć, w jaki sposób zapobiegać powstawaniu szkodliwych warunków pracy lub móc je ograniczać, konieczne jest zdobycie wiedzy na ich temat. Warto więc ustalić, czym są zatem szkodliwe warunki? Zgodnie z przepisami, przyczyny ich powstawania dzieli się na trzy grupy czynników:

Szukasz pracy?

Specjalista ds administracyjno-technicznych

INFAC POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ

  • Międzyrzecze Dolne
Dodana

Kelner / kelnerka

GRUPA CONTRAIN

  • Holandia
  • 8 000-11 000 zł / mc
Dodana
Dodana

Pracownik sklepu spożywczego Opole

Work&Profit sp. z o.o.

  • Opole
Dodana

Mechanik

Emtor Sp. z o. o.

  • Gdańsk
Dodana
  • szkodliwe – mogą doprowadzić do rozwoju tzw. choroby zawodowej, czyli takiej, której przyczyny ewidentnie wskazują na wykonywany zawód;
  • uciążliwe – mogą mieć wpływ na ogólne samopoczucie pracowników, ale nie prowadzą do trwałego pogorszenia stanu zdrowia czy chorób;
  • niebezpieczne – mogą prowadzić do wypadku przy pracy, w wyniku którego pracownik może odnieść urazy lub stracić zdrowie, a nawet życie.

Do czynników szkodliwych zaliczyć można m.in.: czynniki fizyczne (hałas, niebezpiecznie narzędzia, wysoka temperatura otoczenia, nietypowe otoczenie itp.), chemiczne (substancje drażniące, żrące, toksyczne, trujące itp.) i biologiczne (pleśń, bakterie, wirusy, grzyby itp.). Pracodawca, w którego zakładzie pracy zostały stwierdzone szkodliwe warunki pracy, musi bezwzględnie dostosować się do przepisów BHP. Te szczegółowo określają, w jaki sposób pracodawca ma zabezpieczać i chronić swoich podwładnych, tak, aby w jak największym stopniu zminimalizować zły wpływ na ich zdrowie. Zapewnienie pracownikom bezpieczeństwa i ewentualnej, niezwłocznej pomocy jest jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy wobec zatrudnianych osób.

Praca w warunkach szkodliwych – wykaz zawodów

Które zawody klasyfikowane są jako wykonywane w warunkach szkodliwych? Do takich zajęć zaliczyć można wszystkie te wykonywane w szkodliwych środowiskach. Będą to więc zawody związane z górnictwem, hutnictwem, energetyką, chemią, budownictwem, przemysłem ciężkim, transportem, rolnictwem czy gospodarką komunalną. Osoby parające się pracą w takich miejscach mają na co dzień do czynienia z niebezpiecznymi maszynami, wyjątkowo trudnymi warunkami, specyficznym otoczeniem, groźnymi substancjami, oparami i pyłami, hałasem i chronicznym, silnym stresem. Wszystko to składa się na warunki, które są mocno szkodliwe i zagrażają zdrowiu, a nawet życiu pracowników.

Dodatek za pracę w warunkach szkodliwych

W prawie nie ma przepisów, które nakładają na pracodawcę obowiązek wypłacania pracownikom dodatków z tytułu pracy w szkodliwych warunkach. Istnieje jednak dodatek do emerytury za warunki szkodliwe wypłacany przez ZUS. Wszelkie kwestie z tym związane powinny zostać określone i uregulowane w regulaminie pracy i wynagradzania. To, czy pracodawca chce zapewnić swoim podwładnym takie świadczenie, zależy jednak wyłącznie od niego i jego dobrej woli. Współcześnie niestety jest to coraz rzadziej spotykane. W skrajnych przypadkach pracownikom udaje się wynegocjować takie świadczenia, lub zostają im one przyznane po interwencji związków zawodowych.

Wcześniejsza emerytura a warunki szkodliwe
Pracownicy mają prawo do wcześniejszej emerytury, jeśli przez co najmniej przez 15 lat wykonywali pracę w warunkach szczególnych. Z tytułu wykonywanej pracy, można przejść na emeryturę wcześniej składając wniosek do ZUS-u.

Pracownik może zdecydować się również na dodatek do emerytury za warunki szkodliwe na podstawie 15-letniego stażu w pracy, która narażała go na niebezpieczne czynniki. Rekompensata pieniężna może wynosić od 100 do 400 złotych. 

Obowiązki pracodawcy

Podmiot zatrudniający, w którego zakładzie pracy pracownicy są narażeni na szkodliwe warunki pracy, ma obowiązek prowadzenia ewidencji czynników szkodliwych dla zdrowia. Rejestr ten należy prowadzić zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy z dnia 2 lutego 2011 r. Rozporządzenie określa tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywanych badań i pomiarów. Opisuje także przypadki, w których takie pomiary należy przeprowadzać regularnie i stale. Zawarte są w nim także wymagania, jakie powinny spełniać laboratoria, w których bada się warunki pracy. Dodatkowo załączone są także wzory odpowiednich dokumentów z instrukcjami, jak je wypełniać i udostępniać.

Po wykonaniu pomiarów i otrzymaniu wyników, pracodawca musi niezwłocznie przedstawić je swoim pracownikom. Ma obowiązek przekazać im wyniki badań oraz szczegółowo je objaśnić. Rejestr czynników szkodliwych pracodawca ma obowiązek przechowywać aż przez 40 lat, licząc od dnia dokonania ostatniego wpisu. Wszystko po to, by pracownik, który np. zrezygnował z pracy i wykryto u niego chorobę zawodową, mógł domagać się świadczeń. Pracodawca, który zapomniał o tym obowiązku, może zostać ukarany wysoką grzywną.

Szkodliwe warunki pracy trzeba badać

Z uwagi na fakt, że wspomniane czynniki występujące na stanowisku pracy są szkodliwe i mogą prowadzić np. do rozwoju choroby zawodowej, tak jak już to zostało opisane, niezbędne jest dokonywanie pomiarów i badań wspomnianych czynników. Badania mogą być przeprowadzone jedynie przez upoważnione do tego podmioty, głównie laboratoria, np. instytutów naukowych PAN, szkół wyższych, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Sanitarnej MSWiA oraz wszystkich jednostek, które uzyskały certyfikat w zakresie wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, oraz które dysponują sprzętem wymaganym do przeprowadzenia takich badań i pomiarów.

Warunki szkodliwe a obowiązki pracodawcy
Od dnia rozpoczęcia swojej działalności pracodawca ma 30 dni na wykonanie wszystkich potrzebnych badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w swoim przedsiębiorstwie.

Co więcej, takich pomiarów pracodawca musi później dokonywać stosunkowo często, gdyż w przypadku każdej zmiany w wyposażeniu technicznym czy procesie technologicznym, czynniki i warunki szkodliwe mogą się zmienić. Zainstalowanie nowych maszyn lub użycie nowych środków może spowodować powstawanie szkodliwych warunków pracy.

Pracodawca zawsze powinien mieć się na baczności. Dzięki temu możliwe jest uważne monitorowanie poziomu szkodliwych warunków, zaś pracodawca może podejmować decyzje, pozwalające mu na ograniczenie emisji niebezpiecznych czynników i zwiększyć poziom bezpieczeństwa w miejscu pracy.

Pracownik ma swoje prawa, ale…

Z punktu widzenia każdego zainteresowanego pracownika ogromne znaczenie ma to, że wykonując pracę w szkodliwych warunkach może mieć prawo do dodatku właśnie z tego tytułu. Niestety, aktualnie w przepisach próżno szukać informacji o konieczności wypłaty przez pracodawcę dodatku do wynagrodzenia osobom zatrudnionym w szkodliwych warunkach. Wszystko zależy więc tylko od tego, na jakiego pracodawcę się trafi. Tego typu wynagrodzenia są wypłacane w dużych firmach, często z udziałem Skarbu Państwa. Prywatne przedsiębiorstwa jednak rzadko kiedy wypłacają takie dodatki. Z oszczędności i z braku obowiązku. Przepisy wskazują jasno raczej na skupienie się na poprawie warunków pracy niż na wypłacaniu tego specyficznego „odszkodowania”.

Najczęściej dodatek do wynagrodzenia z uwagi na świadczenie pracy w szkodliwych warunkach jest negocjowany przez pracowników lub związki zawodowe. Jeżeli pracodawca przyznaje swoim podwładnym dodatkowe wynagrodzenie, informacja o nim musi znaleźć się w dokumentach obowiązujących wewnątrz zakładu pracy.

Jeśli pracujesz w warunkach pracy uznawanych za szkodliwe, zainteresuj się, czy dostajesz odpowiedni dodatek. Jeśli nie, postaraj się wynegocjować go ze swoim pracodawcą, lub zawalcz o niego z pomocą związków zawodowych. Zawody wykonujące swoją pracę w tak trudnych warunkach są zazwyczaj zawodami niezwykle potrzebnymi społecznie, dlatego trud i poświęcenie pracowników powinny być odpowiednio gratyfikowane.

Najczęściej zadawane pytania

Czym są szkodliwe warunki pracy?

Szkodliwe warunki pracy to takie, które mają negatywny wpływ na zdrowie pracownika. Rozróżnia się trzy rodzaje warunków szkodliwych: szkodliwe, uciążliwe oraz niebezpieczne.

Kto może przejść na wcześniejszą emeryturę?

Do wcześniejszej emerytury prawo mają pracownicy wykonujący zawody obciążone szczególnymi warunkami. Do wykazu zawodów uprzywilejowanym do wcześniejszej emerytury należą między innymi górnicy.

Jakie prawa ma pracownik wykonujący zawód w warunkach szkodliwych?

Pracownik zatrudniony na stanowisku obciążonym szkodliwymi warunkami ma prawo do dodatku przyznawanego do emerytury z tytułu narażenia na choroby. Dodatek do emerytury może wynosić od 100 do 400 złotych.

Autor

Artykuł został opracowany i zmodyfikowany przez kilku autorów. Poniżej podajemy dane redaktora lub autora, który dokonał ostatniej modyfikacji.

Ewa Sztuczka-Mazur

Social Media Manager

Social Media Manager w branży HR, autorka tekstów, copywriterka, specjalistka Facebook ADS, wokalistka i pszczelarka.
Obecnie w Aplikuj.pl odpowiedzialna głównie za treści z obszaru miękkiego HR oraz prawa pracy.

43 komentarze

Agnieszka

Agnieszka

Witam prowadzę własna działalność zakład szewski wiec opary kleju rozpuszczalników gum jest u mnie każdego dnia wykryto u mnie problemy z mózgiem mam zaburzenia równowagi i nadmienię ze mam 52 lata czy mogę się starać o rentę chorobowa
Adam

Adam

Pracowałem w firmie polonijnej w latach Osiemdziesiątych jako murarz i też mam problem.Bo ponoć przepisy mówią że jak pracowałeś u prywaciarza to Ci się nie należy dodatek szkodliwy.
Kora

Kora

Złodzieje i oszusici przepracowałem 20 lat w warunkach szkodliwych a te hamy niedadza mi emerytury bo brakuje mi jednego dnia lub miesiaca po 2008 roku to sabotarz dla ludzi ciężko pracujacych
Tadeusz L.

Tadeusz L.

Mirosława W. 22.02.2023 ! Nic to Tobie nie da, jeśli nawet przepracujesz tydzień, czy dwa !!
kom420@o2.pl

kom420@o2.pl

Potrzebuje przepracowac conajmiej 1 dzien w warunkach szkodliwych w zakladzie ktory moze oplacic mi fundusz emerytur pomostowych.Mam przepracowane 24 lata w warunkach szkodliwych jako spawacz jednak przed 2009r. Mieszkam w Bydgoszczy.Czy ktos moze mi pomoc?
Zaciekawiona

Zaciekawiona

Czy pracując 15 lat w hałasie, należy mi się dodatek czy może rekompensata do kapitału początkowego.
Balek

Balek

Nie jest łatwo chronić się przed szkodliwymi czynnikami na stanowisku pracy. Z mojego doswiadzenia zależny jednak bardzo od pracodawcy, czy nasze zdorwzie jest pod ważną kontrola czy nie. Ja mam szczęście, że mam racjonalne podejście, ale słyszałem, że inni są mniej dbający o bhp.
Mariu

Mariu

Czy praca kierowcy przy wywozie fekaliów z kabin sanitarnych,jest pracą w warunkach szkodliwych.wirusy.pasozytybakterie.chemia.trudne warunki atmosferyczne.itd.
Gosc Renata

Gosc Renata

Mam19lat w szkodliwych warunkach,38lat pracy,ale przez chore przepisy niemoge isc wczesniej na emeryture,bo szkodliwe mam do 2005
Hektor

Hektor

Mi się udało wynegocjowac w poprzedniej pracy dodatek za prace w warunkach szkodliwych, ale przypłaciłem to zdrowiem, niestety. Zdrowie to rzecz najważniejsza, tak to potem nie daję sieba normalnie funkcjonować. Bez emerytury i dodatku wątpię czy kiedykolwiek znowu taką pracę podejmę.
Saloon

Saloon

Szkodliwe warunki pracy są faktyczne problemati. Mimo działań nakierowanych na zmniejszenie zagrozenia, w pewnej branży np. górnictwo czy hutnictwo, da sie uniknięcia tych kwestii. Ale trzeba cały czas edukować siebie i praconików o tym jak dbać o ich zdrowie podczas pracy.
Igor

Igor

Czytam i sie zastanawiam nad wybraniem pracy w industii czy budównictwie. Słyszaelam o tych szkodliwych warunkach i zdaje sobie sprawe że mogą wpływać na zdrowie. Dobrze wiedzec że istnieje dodatek za takie warunki, ale ciezko go chyba wywalczyc.
Józef Gwiżdż

Józef Gwiżdż

Mam zapytanie pracuje w róznych krajach temperaturach składam maszyny portowe i nie mam szkodliwego w jaki sposób mugłbym przejsc na wczesniejszą emeryturę mam 62 lat 40 lat pracy w tym 24 lata szkodliwe w zakładach chemicznych .poprostu wypaliłem się
Jerzy

Jerzy

Dawno mnie temat tak nie zainteresował. Dowieedziałem sie czegoś nwego o swych uprawnieniach. Doceniam poswille pracodawca w dbaniu o bhp na co dzin. Tylko jakoś tego dodatku do emrytury to mi nie wypłcali, a swoje już przepracowałem.
Mirosława W.

Mirosława W.

Ja mogłabym przejść na wcześniejszą emeryturę, ponieważ mam ponad 15 lat w warunkach szkodliwych, ale Zus odmówił mi tego prawa, ponieważ w 2008 roku zmieniła się ustawa ,a ja już wtedy pracowałam bez warunków szkodliwych. Gdyby znalazł się pracodawca, który zatrudnił by mnie aktualnie przynajmniej na tydzień, dwa, mogłabym bez przeszkód pójść na świadczenie z Zusu. Czy ktoś ma podobne doświadczenie i mógłby mi doradzić?
Jerzy

Jerzy

Pracuje 43 lata w zawodzie murarz na budowach czy to jest zawód szkodliwy i należy mi się wcześniejsza emerytura
Ciekawa

Ciekawa

Witam. Pracuję w zakładzie wielkiego ryzyka. W związku charakterem mojej pracy mam pytanie. Dostaję dodatek za pracę w warunkach niebezpiecznych i jest on wliczany do mojej stawki (która wynosi 2770 brutto) co w sumie daje najniższą krajową 3200 brutto. Czy mój pracodawca niniejszy dodatek może wliczać do stawki?
Ulki

Ulki

Czy praca na produkcji gdzie jest chalas w lecie przy piecu chartowniczym prawie 50 stopni praca stojąca uważam że to są warunki szkodliwe ale ponoć wszystko jest w normie dźwiganie ale oczywiście prywatny przedsiębiorca może łamać przepisy
Zapylony

Zapylony

Były panie z sanepidu,w zakładzie gdzie spawa i szlifuje się spoiny i polerowanie ocynku ale zauważyły tylko szkodliwość palenia papierosów (sanepid Myślibórz)
Barbara 🤔

Barbara 🤔

Pracuje 8 do 10 godzin dziennie przy wypieku mrożonego pieczywa w markecie. Temperatura w mrozni -18 gdzie szykuje pieczywo , następnie prz piecu w wygrodzenia bardzo duży +i tak na przemian. Czy to już są warunki szkodliwe?
Ardsu

Ardsu

Witam pracuje przy niskiej wilgotności powietrza około 20% mam problemy ze zdrowiem kaszel strupy w nosie i często choruje czy to jest praca w warunkach szkodliwych
Mebel

Mebel

Pracuje na stolarni przy elementach mebli tapicerowanych.Zapylenie na stanowisku jest duże i mnie dusi.Ciągle chore gardło.Boje się, że,będę miała astmę.Jak wymusić na pracodawcy lepsze warunki pracy?
Maria

Maria

Pracowałam w sklepie tekstylnym gdzie były materiały bistorowe firany cieszki bele iw sklepie budowlanym czy to są warunki szkodliwe
ln;m

ln;m

Dzisiaj to jedno wielkie oszustwo !!! Nie ma szkodliwego w zadnych prywatnych firmach !!! Jak sa przeprowadzane badania zapylenia czesto zaklada sie mierniki pracownikowi i wysyla sie go na stanowisko bez zapylenia !!! Czesto nawet pracownik nie ma przerwy a co dopiero mowiac o szkodliwym !!
zagrzybionypracownik

zagrzybionypracownik

Czy pomieszczenie, w którym cały czas występuje nasycenie uciążliwym, nieprzyjemnym zapachem, a wiele przesłanek istnieje, że może to być zagrzybienie od podłóg i ścian, można uznać za warunki uciążliwe i szkodliwe? Otwarcie okien w niewielkim stopniu minimalizuje ten zapach. Praca w takim pomieszczeniu przebiega 9 godzin tygodniowo.
Nina

Nina

Dodatek szkodliwy powinien być ustalony odgornie,ponieważ, pomiary przekroczeń wykonywane są najczęściej przez laboratoria danego zakładu i wyniki wychodzą dobre. Powinni też otrzymać taki dodatek ci, którzy skorzystali z wcześniejszych emerytur, ponieważ prawie cały czas pracowali w szkodliwych warunkach i nie dali rady dopracować do 60lat.
Kurczak

Kurczak

Czy ktoś wie ile można chodzić wedle przepisów BHP przez 8 godzin proszę odpiszcie ja codziennie przejdę pieszo ok.25-26 kilometrów tak tak!!! Kilometrów ,czy jest jakiś przepis regulujący bądź jakąś norma ?
Margo

Margo

A jak jest z kierowcami autokarów turystycznych,przecież odpowiadają za przewóz ludzi po drogach,biorąc na siebie odpowiedzialność ludzkiego życia
linoSkoczek

linoSkoczek

A co w przypadku niebezpiecznych warunków pracy?? Lub występowania jednocześnie niebezpiecznych i szkodliwych np. monter anten gsm (praca na wysokości dostępem linowym + praca w polu elektromagnetycznym).
Tosia

Tosia

A ja robię sękacze przy piecu elektrycznym grzałki, na hali powyżej 25 stopni i co szkodliwego niema aha do czasu pozdrawiam
Toldi

Toldi

Ta myśl jest niesamowicie pocieszająca i czasami może być przydatna, gdy odważnie wracasz do siebie po niepowodzeniu. Fakty jednak są takie, że warunki szkodliwe różnie są określane.
Marek.G

Marek.G

Pracuję w kamieniarstwie 30 lat i niema szkodliwego pod tym względem za komuny było lepiej a za prywaciarza niema nic tylko traci się zdrowie.
Laura

Laura

Ja pracuję w kebabie żywy ogień w lecie temperatury nie do wytrzymania i to nie są warunki szkodliwe
Ewa panieńskie Bogucka .

Ewa panieńskie Bogucka .

Pracowalam 9 lat w zakładach Obuwiczych z klejem obuwia gdzie szukać mam papierów w Chełm Lubelski
Agusia

Agusia

Pracuje w Zakładzie utylizacji odpadów segreguje odpady .Czy ten zakład zalicza się do pracy w warunkach szkodliwych.Od początku istnienia zakładu nikt o to się nie postarał jak to można załatwić.
Iza

Iza

poszukuję kontaktu do zakładu ze szkodliwymi stanowiskami pracy na terenie Dolnego śląska ..Potrzebuję zaswiadczenia o zatrudnieniu na 1 dzień ( może być 1 m-c) ..
Paweł

Paweł

Pracuje w firmie UNI ex w ocynkowni gdzie wdycha się pył i opary cynku oraz kwasu dźwiga się grubo ponad normę hałas też ją przekracza a i tak płacą nam gole godziny i nic więcej...
Anonim

Anonim

Na dzień dzisiejszy są miejsca pracy,które powinny zostać ujęte jako szkodliwe.Praca operatorów maszyn wszystkich CNC nie jest ujęta.Praca w 3 lub 4 zmianach.Niestety nie ma nikogo kto się nad tym pochyli i zrobi coś.Zakłady skutecznie wypinają się na pracownika.
Janeczka

Janeczka

Czy pracując jako sprzątaczka w obiekcie gdzie inni pracownicy produkcji mają szkodliwe ja też mogę się starać o dodatek szkodliwy? Nie pracuję bezpośrednio na produkcji ale nawet w pomieszczeniach socjalnych są pyły, hałas.
gość

gość

Pracownicy pracują w warunkach szkodliwych w kotłowniach, a pracodawca uznaje że nie ma tam nic szkodliwego i zabierają po tylu latach szkodliwe . Tak się traktuje ludzi fizycznych w tych czasach. Brak słów.
Farik

Farik

Warto wiedzieć co to są szkodliwe warunki. jednak wiele firm ma takie normy, że i tak się źle pracuje. Zatem chyba to nie jest tak respektowane.
Praca fizyczna to koszmar

Praca fizyczna to koszmar

Pracuje na produkcji, gdzie jest pył wdycha sie to, osadza wszędzie, trzeba dźwigać, halas a mimo wszystko nie ma szkodliwego. Bylo badanie ale tam nic nie wykazało. Z biura sie śmieją ze my jestesmy do tego przyzwyczajeni. I nie rusza nas to a oni chwile sa i uciekają.
gość AW

gość AW

Są zawody, które zakwalifikowane są do zawodów szkodliwych. Wykaz takich zawodów można łatwo znaleźć. Pracownicy pracujący w takich zawodach, mają dodatkowe przywileje. Proponuję, aby zapoznać się z tym artykułem.

Dodaj komentarz

Wszystkie pola muszą być prawidłowo wypełnione

Komentarz został dodany

Redakcja Aplikuj.pl zastrzega sobie prawo usuwania komentarzy obraźliwych dla innych osób lub zawierających wulgarne słowa, adresy www oraz adesy e-mail i numery telefonów.